Η Εποχή του Λιγότερο
Η εποχή του Λιγότερο είναι η επόμενη εποχή. Η εποχή μετά από την εποχή της ανάπτυξης είναι ήδη στο κατώφλι μας. Όντας σε μία χρονική στιγμή παγκόσμιας έντασης διαφαίνεται ότι είμαστε σε ένα χωροχρονικό σταυροδρόμι της ιστορίας ξανά.
Ήδη πριν το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου ο δυτικός κόσμος ξεκίνησε την προσπάθεια οικοδόμησης μιας αρχιτεκτονικής διακρατικών ισορροπιών. Bretton Woods, Ο.Η.Ε., NATO, οι βασικές συνθήκες ίδρυσης της Ε.Ε., και ούτω καθεξής. Μόνο η απαρίθμηση όλων των συμφωνιών που εδραιώνουν την ειρήνη, το παγκόσμιο εμπόριο, την ανταλλαγή ενέργειας και άλλα θα απαιτούσε σελίδες επί σελίδων κειμένου, πόσο μάλλον η ανάλυσή τους.
Μία βασική ιδέα πίσω από την συνολική προσπάθεια ήταν η δημιουργία ουσιαστικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών. Η υπόθεση ήταν ότι η αλληλεξάρτηση στην άμυνα, στην οικονομία, στο εμπόριο και στην ενέργεια θα δρούσαν ως πολεμικό αντικίνητρο. Η υπόθεση ήταν σωστή. Ακόμα και αν συμπεριλάβουμε τον πόλεμο στην Ουκρανία, τα τελευταία 77 χρόνια, μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου, είναι τα πιο ειρηνικά στην ανθρώπινη ιστορία.
Στην πορεία αυτών των χρόνων έγινε αντιληπτό ότι δεν είναι όλοι ισάξιοι εταίροι. Κάποιες χώρες, για διάφορους λόγους, είναι πιο παραγωγικές, πιο καινοτόμες, πιο αποτελεσματικές, πιο γεωγραφικά σημαντικές. Κατ’ επέκταση ασκούν μεγαλύτερη επιρροή στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Μέχρι πρότινος αυτό δεν αποτελούσε πρόβλημα ως προς την ύπαρξη του συστήματος ισορροπιών. Ναι υπήρχαν διαφορές. Οι ισχυρές χώρες του πλανήτη το χρησιμοποιούσαν για να διασφαλίζουν τα συμφέροντά τους, αλλά μέχρι εκεί. Υπήρχε η σιωπηρή ή υπονοούμενη κατανόηση ότι οποιαδήποτε άσκηση επιρροής πρέπει να διατηρεί την αρχιτεκτονική ως έχει.
Υπό αυτό το καθεστώς ειρήνης και σταθερότητας σχηματίστηκαν μεγάλες εξαρτήσεις μεταξύ κάποιων χωρών σε πολλούς από τους ζωτικούς τους τομείς. Τα οφέλη ήταν μεγάλα και τα μειονεκτήματα ένα απομεινάρι μιας άλλης εποχής. Ποιοι άλλωστε θα ήταν τόσο τρελοί έτσι ώστε να τολμήσουν να διαβάλουν το σύστημα που έχει χαρίσει τόση ευημερία στον πλανήτη; Ως υπόθεση, πάλι, ήταν ορθή, μέχρι που δεν ήταν.
Φέτος έγινε εμφανές ότι οι μεγάλες εξαρτήσεις μπορούν να εργαλειοποιηθούν όχι μόνο ως ένα πολεμικό όπλο, αλλά ως ένας μοχλός που μπορεί να βγάλει το παγκόσμιο σύστημα ισορροπιών εκτός ισορροπίας. Η ιδέα ότι οι χώρες με μεγάλες εξαρτήσεις είναι ευάλωτες φυτεύτηκε στο συλλογικό συνειδητό των λαών και των κυβερνήσεων. Έτσι, ξεκίνησε μια στροφή προς την αυτάρκεια. Για τις χώρες που ήδη είχαν αυτάρκεια εντάθηκε η αδιαφορία ως προς την διατήρηση ενός συστήματος ισορροπιών που δεν τους προσφέρει ιδιαίτερα οφέλη πλέον.
Θα πει κανείς πως αφού η εξάρτηση είναι ρίσκο τότε η αυτάρκεια είναι η λύση. Μακάρι να ήταν τόσο απλό…
Οι περισσότερες χώρες δεν μπορούν να διατηρήσουν το επίπεδο διαβίωσης που έχουν εξασφαλίσει χωρίς την παγκόσμια ισορροπία ως έχει. Οι πόροι που χρησιμοποιούν είναι πολλοί περισσότεροι από αυτούς που θα μπορούσαν να έχουν ως αυτάρκεις μονάδες ακόμα και στις πιο ιδανικές συνθήκες. Η επόμενη εποχή θα έχει κάθε άλλο πέρα από ιδανικές συνθήκες.
Η σταθερή ανάπτυξη απαιτεί ειρήνη. Η αυτάρκεια όμως εκμηδενίζει το πολεμικό αντικίνητρο της συνεργασίας, καθώς ιστορικά οι διαμάχες για πόρους είναι ο κανόνας, όχι η εξαίρεση.
Ο περιορισμός της συνεργασίας συντελεί σε πιο λίγη και πιο ακριβή ενέργεια για τις εξαρτημένες χώρες. Επίσης, οδηγεί σε πιο δύσκολες, πιο χαμηλού ρυθμού και ταχύτητας εμπορικές συναλλαγές με όλα τα μεταφορικά και εμπορικά μέσα. Τα ασφάλιστρα γίνονται πιο ακριβά και οι εμπορικοί δίοδοι πιο λίγοι. Κοινώς το παγκόσμιο εμπόριο επιβραδύνεται.
Η τροφική επάρκεια δεν είναι δυνατή παντού. Ειδικά δεδομένων των προηγουμένων παραγόντων. Στις περιπτώσεις που μπορεί να διατηρηθεί, είναι δύσκολο να παραμείνει ποιοτικώς στα ίδια επίπεδα με το υπάρχον σύστημα.
Πολύ βαρύ το μελλοντικό κλίμα. Α ναι, η εποχή του λιγότερο σημαίνει λιγότερους ανθρώπους, όχι αριθμητικά, αλλά ως δυνητικές εργατικές μονάδες. Το δημογραφικό πρόβλημα είναι πλέον αισθητό. Όχι ιδιαίτερα ακόμη, αλλά χρόνο με το χρόνο μέχρι τα μέσα της επόμενης δεκαετίας θα πραγματώνεται όλο και περισσότερο. Οι πληθυσμοί των περισσοτέρων ανεπτυγμένων χωρών έχουν όλο και περισσότερο γερασμένο πληθυσμό και όλο λιγότερους νέους με παραγωγικές και ακόμη πιο σημαντικό φοροδοτικές δυνατότητες.
Ένα ακόμη καρφί στο φέρετρο του μέλλοντός μας είναι η αδυναμία των υπαρχόντων και εν ισχύ συστημάτων οικονομικής κατανομής να διαχειριστούν την εποχή του Λιγότερο. Μιλάω για τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό. Και τα δύο αυτά συστήματα είναι υλοποιημένα με διάφορους τρόπους ανά χώρα, αλλά και τα δύο σε κάθε περίπτωση λειτουργούν με την παραδοχή ότι μελλοντικά, αν γίνει η διαχείριση βάσει του συστήματος, υπάρχει η δυνατότητα ανάπτυξης. Δεν υπάρχει καπιταλισμός ή σοσιαλισμός που λειτουργεί εύρυθμα όταν είναι σίγουρο ότι σε κάθε περίπτωση ότι και αν γίνει η οικονομία θα συρρικνωθεί. Όλοι χάνουν πάντα, απλά στον καπιταλισμό χάνει λιγότερο η ελίτ, ενώ στον σοσιαλισμό χάνει όποιος αποφασίσει η κυβέρνηση. Πόσο μπορεί να κρατήσει όλο αυτό χωρίς δαιδαλώδεις κοινωνικές αναταραχές; Σίγουρα όχι πολύ.
Οπότε τι κάνουμε τώρα; Να τα βάψουμε όλα μαύρα; Ναι, να τα βάψουμε! Η θλίψη της συνειδητοποίησης για το τι πρόκειται να χάσουμε είναι λογική. Καλώς λοιπόν, θλίψη. Και μετά; Σκέψη. Σκέψη για την επόμενη εποχή ξεκινώντας κάνοντας ορθές και καίριες ερωτήσεις.
Ποιες είναι οι πραγματικές μας ανάγκες, ακόμα και σε βιολογικό επίπεδο;
Πώς μπορούμε να τις ικανοποιήσουμε με λιγότερους πόρους;
Ποιες είναι οι κύριες παθογένειες της οικονομίας μας;
Πώς μπορούμε να προσαρμόσουμε τις οικονομικές μας δραστηριότητες έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα βιώσιμο σύστημα;
Σε ποιους τομείς είμαστε υπερβολικά εξαρτημένοι από τρίτους; Ποιοι από αυτούς τους τρίτους αξίζουν την εμπιστοσύνη μας;
Ποια θα είναι η φιλοσοφία της οικονομικής διαχείρισης του μέλλοντος; Σίγουρα όχι κάποια που είναι πρακτική μόνο όταν υπάρχει ανάπτυξη. Σε αυτό το τελικό σημείο πρέπει να αναφέρω ότι το παρόν κείμενο είναι η άποψή μου. Προσπαθώ να την τεκμηριώσω με λογικώς συνεκτικά επιχειρήματα, αλλά είμαι περιορισμένος από τις γνώσεις μου σε θέματα που πολύ απλά δεν έχω τον χρόνο να γίνω ειδήμων. Εσκεμμένα και μη έχω παραλείψει λεπτομέρειες και σε καμία περίπτωση δεν θέλω να δώσω την εντύπωση ότι είμαι πεπεισμένος ότι κατέχω την απόλυτη επίγνωση του τι συμβαίνει στην εποχή μας. Εξ’ άλλου σε εποχές κρίσεων όλοι ξαφνικά γίνονται ειδικοί επί του εκάστοτε θέματος κοινού ενδιαφέροντος. Θέλω να κάνω ξεκάθαρο ότι εγώ σίγουρα δεν είμαι ένας από αυτούς.
Είναι όμως μεγάλης σημασίας να κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις τώρα. Ήδη έχουμε αργήσει. Έρχονται δύσκολα χρόνια. Πολύ δύσκολα. Ξέρουμε όμως ότι οι καλοί καπετάνιοι και καπετάνισσες στη φουρτούνα φαίνονται.